پته و پتهدوزی چیست؟
در سفرنامه شاردن که مربوط به زمان صفویه است به رواج دوخت پته در کرمان اشاره شده است. نقل شده نادر شاه لباس‌هایی از پته می‌پوشیده که به آن «پته نادری» می‌گفتند. شال پته هدیه‌ای مجلل در میان خانواده‌های اشراف بوده است. زیباترین پته مربوط به مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان است. این پته بر پارچه‌ای به طول و عرض ۳۵۵ در ۲۱۰ سانتی‌متر و نتیجه دو سال کار مداوم ۱۶ بانوی پته‌دوز کرمانی در زمان قاجار است.
سوزن را در سبد نخ‌های رنگارنگش می‌گذارد، عینکش را بر می‌دارد، چشم‌هایش را می‌مالد و روی دوخت‌ها دست می‌کشد. سال‌هاست که رؤیاهایش را با سوزن‌روی پارچه می‌دوزد تا زیبایی را به دیگران هدیه کند؛ برای چشم‌روشنی، پیشکش عروسی، جهیزیه یا … . این رومیزی سفارش مشتری برای جهیزیه است. دختر گفته برای «پته» رومیزی طرح ترنج و دو تا کوسن هم با طرح گلدانی دوخته شود.
دوخت پته
پته دو قسمت دارد: عریض و ریس.
بانوان هنرمند برای تهیه پته عریض را با توجه به محصولی که قصد دوخت آن را دارند می‌برند. عریض بیشتر به رنگ قرمز، سبز، نارنجی، سرمه‌ای و سفید است که روی آن نقش‌ها ذره‌ذره دوخته می‌شود. هنرمند طرح مورد نظر خود را که بیشتر ذهنی است به روش گرته‌زنی روی عریض می‌کشد.
پته‌دوز ابتدا خطوط اصلی را با ریس سیاه و کوک‌های بلند بخیه سوزن می‌زند که به آن ساق‌دوزی می‌گویند. بعد داخل نقش ها با پتک مربع و مورب رنگین می‌شود که به آب‌دوزی مشهور است. آخرین مرحله برگ‌دوزی و سایه‌زدن با نخ نازک و بخیه‌های مورب و شویدی کوتاه بلند است که اطراف حاشیه انجام می‌شود.
در نهایت پته با احتیاط شسته و سپس اتو می‌شود. به دلیل دوخت‌هایی که روی عریض انجام شده پارچه جمع می‌شود که آن را به کمک دستگاه مخصوصی به نام «نورد» اتو می‌کنند. هر چه دوخت‌ها بیشتر باشد قیمت پته گران‌تر است. بعضی وقت‌ها آن‌قدر پارچه پردوخت است که عریض دیده نمی‌شود.
دسترنج دختران و زنان کرمانی با هزاران نقش رنگی، هنر و اندیشه را بهم متصل کرده است؛ دست‌هایی که ظرافت خود را سال‌ها صرف زیبایی پته ها کرده و رؤیاهای خود را با هر کوک به پارچه دوخته است.
انواع طرح‌های پتهدوزی
طرح‌هایی که معمولاً در پته استفاده می‌شود، درختی، سروی، بازوبندی، چهاربته، گوزنی، ترمه‌ای، سرابندی، فرقه‌ای، ترنج، کاج، بته بادامی، بته جقه‌ای دوقلو، نقش ترنجدار، گلدانی، پرنده و برای حاشیه خط مستقیم، گل، اشکال هندسی، ختایی، طوماری و سروچه هستند.
نگهداری از پته
پته بیشتر برای بقچه، رومیزی، سجاده، جانماز، جلد قرآن، پشتی، پرده، کوسن، روبالشی، روتختی، جلد دستمال کاغذی، زیرلیوانی، کفش و تزیین لباس (مانند پتهدوزی روی مانتو) استفاده می‌شود. برای نگهداری پته به نکات زیر دقت کنید:
- نگهداری پته در چمدان و انباری کار درستی نیست. اگر می خواهید پته را در چمدان بگذارید آن را در یک پارچه نخی گذاشته و کنار آن صابون معطر قرار دهید.
- برای این‌که حشرات موذی پته را از بین نبرد باید آن را درجای خنک که هوا جریان دارد قرار دهید.
- شستشوی پته باعث از بین رفتن آن می‌گردد؛ پس تا جایی که می‌شود آن‌ها را از گرد و غبار و آلودگی دور نگه دارید.
- در صورت شستن، پته خیس شده را نباید روی بند لباس پهن کنید؛ چون باعث کش آوردن آن می‌شود.
- برای حفظ رنگ پته آن را در جایی که نور خورشید زیاد است قرار ندهید.
- بهترین انتخاب برای اتوکشی پته مراکز خشک‌شویی هستند اما اگر خواستید این کار را در خانه انجام دهید اتو را مستقیم روی پته نگذارید؛ اول کمی آب روی آن اسپری کنید و بعد یک پارچه سفید پشت کار قرار دهید و با اتو بخار این کار را انجام دهید.
- پته‌های خوب و مرغوب پس از گذشت سالیان که سنی از آن‌ها بگذرد و نمونه آن در بازار موجود نباشد با ارزش‌تر خواهند شد و آنتیک محسوب می‌شوند.